Strona 1 z 4

Historia nazwy miasta

: 19 sie 2011, o 02:12
autor: mirza3
Historia miejsca to także historia jego nazwy, jej pochodzenia, zmian jakim ulegała i zmian jakim ją poddawano, czyli ogólnie rozumiana etymologia.
Na szczęście,w przypadku Tczewa, jedyne co zdołano ustalić, to to, że, cytując Wikipedię, "Etymologia nazwy miasta nie została dotąd przez językoznawców wyjaśniona w sposób jednoznaczny", co zostawia miejsce do dociekań i dyskusji.

Chciałbym zacząć ten temat może trochę przewrotnie, a może, w odczuciu niektórych obrazoburczo, niemniej jednak bez takich intencji, lecz po to by pokazać, że historia jest także, a niekiedy głównie tym, co o historii napisano, a to co już napisano bywa zdumiewająco żywotne.

Pochodzące z 1652 roku opracowanie Matthäusa Meriana i Martina Zeillera "Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae" podaje taką oto wersję pochodzenia nazwy miasta:

Derschau / Dirschau / Dersavia
Zwany przez Polaków Tscozou, Tysciovum, i Tizovia, jest znanym miastem na Pomorzu, położony nad Wisłą, nazywany był początkowo "zu der Sau", i którego założenie umieszcza się w roku 1209. Chociaż było ono później w czasach Helmericha, mistrza krajowego w Prusach, podczas jego wojny przeciwko Pomorzanom całkowicie zniszczone. Było hrabstwem i Mestowin Drugi, książę na Pomorzu Zachodnim, ufundował tu w latach 1274-1288 klasztor Zakonu Kaznodziejskiego. Gdy w roku 1303 Zakon Niemiecki zdobył Gdańsk, pociągnął on następnie pod Tczew, który wówczas należał do Polaków, i uzyskał to miejsce przez jego poddanie, a następnie spałił. ...
s22.JPG
Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae; str. 22
s22.JPG (272.65 KiB) Przejrzano 3646 razy
Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae; str. 22
Topographia Electoratus Brandenburgici et Ducatus Pomeraniae; str. 22
s22.JPG (272.65 KiB) Przejrzano 3646 razy
Przytoczoną dosłownie nazwę można przetłumaczyć jako "Nad Świnią", i tu właśnie moja obawa o posądzenie o obrazoburstwo,

Dotyczący Tczewa fragment z "Topographia..." Meriana celowo przytaczam w szerszym zakresie, gdyż jak każde dawne dzieło zawiera wiele bałamutnych stwierdzeń:
  • Na początku dość wczesna, oględnie mówiąc, data powstania miasta.
  • Wojna z Prusami, toczona przez krzyżackiego krajowego mistrza pruskiego Helmericha von Rechenerg z tragicznym dla niego i wielu zakonnych braci skutkiem w bitwie w okolicach Lubawy w 1263 roku, nie mogła spustoszyć Tczewa, gdyż to właśnie udokumentowany czas początków funkcjonowania miasta.
  • "Mestowin Drugi" był wladcą Pomorza Wschodniego, a nie Zachodniego, z kórego władcami toczył wojny.
  • Datę zaś zdobycia Gdańska przez Krzyżaków można próbować wytłumaczyć słabym wzrokiem drukarza.
Czy wśród tych wszystkich niedorzeczności, można traktować poważnie genezę nazwy?
Nie wiem, choć z drugiej strony, nazwę o podobnym pochodzeniu ma Świnoujście, przy czym w jego przypadku, kontrowersyjną nazwę rzeki, jeszcze w XIX -wiecznych źródłach polskich nazywaną Świnią, w 1949 roku arbitralnie zmieniono na nie budzącą nieprzyjemnych skojarzeń Świnę.

Informacja podana w "Topographia..." Meriana okazała się być żywotna, gdyż w następnym stuleciu trafiła do wydawanego od 1732 roku "Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste" - Leksykonu Zedlera, ówcześnie największego europejskiego wydawnictwa encyklopedycznego:

Dirschau lub Derschau, Derschaw, po polsku Thsczow lub Tzczewo, po łacinie Drsouia, małe miasto w pruskiej prowincji Pomorze, położone około 2 mile na zachód od Malborka, nad Wisłą. Nazywało sie poczatkowo "zu der Sau", zostało założone w roku 1209. W 1433 i 1577 zostało w całości zniszczone przez pożar. Tutaj w 1627 doszło do bitwy między Szwedami i Polakami, ze szkodą dla tych ostatnich. Książę Miczugius założył tutaj w 1289 klasztor dla Zakonników Kaznodziejów i kazał zadedykować go św. Marii. Dlugossus Hist. Pol. VII.p. 852. Wcześniej było ono również wendyjskim hrabstwem, którego władca podpisał układ jaki zawarł w 1226 książę Conradus z Mazowsza z Zakonem Niemieckim. Hennenberger Preuß.Chron. Hartknoch Alt. und Neu. Preuß.
1040_1041.JPG
Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste; str. 1040-1041
1040_1041.JPG (197.4 KiB) Przejrzano 3646 razy
Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste; str. 1040-1041
Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste; str. 1040-1041
1040_1041.JPG (197.4 KiB) Przejrzano 3646 razy
Informacje tu zawarte są nieco uboższe niż u Meriana i podane w dość specyficznej chronologii, lecz nie ma też aż tylu niedorzecznych szczegółów, poza datą powstania miasta i kontrowersyjną genezą nazwy, gdyż fakt istnienia w czasach księcia Konrada "władcy hrabstwa", nazywanego w kronice Piotra z Dusburga komesem Pakosławem, zaczęto kwestionować stosunkowo niedawno.

Może XIX-wieczna encyklopedia nie wydaje się być poważnym źródłem, ale czasami jest wykorzystywana także całkiem współcześnie, jak w pracy z dziedziny teatrologii "Komödie und Tragödie--übersetzt und bearbeitet" (Ulrike Jekutsch i inni), która ukazała się w periodyku Forum Modernes Theater w roku 1994.
Tam, co prawda w przypisie, znajdujemy wytłumaczenie znaczenia skojarzeń dotyczących nazw:

... Podobnie jest dla "Rzeźnik co rajcą w Dirschau był". Dirschau jest małym miastem w pobliżu dawnego Marienburga w Prusach. Nazywało sie ono wcześniej według Leksykonu Zedlera "Dirschau zu der Sau", gdzie der Sau oznaczało rzekę. ...
s_137.JPG
Komödie und Tragödie--übersetzt; str. 137
s_137.JPG (157.28 KiB) Przejrzano 3646 razy
Komödie und Tragödie--übersetzt; str. 137
Komödie und Tragödie--übersetzt; str. 137
s_137.JPG (157.28 KiB) Przejrzano 3646 razy
Cóż, pozostaje tylko zauważyć, że "Marienburg" jest dawny, a "Dirschau" już jakby nie.
Wracając zaś do nieszczęsnej nazwy, to mamy tu wytłumaczenie, że Sau-Świnia pochodziło od rzeki.
Powszechnie jest raczej zapomniane, że polską, historyczną nazwą ramienia Wisły uchodzącego do Zatoki Gdańskiej była Leniwka.
Czyż widok leniwie płynącej, szeroko rozlanej Wisły pod Tczewem, który tak się jeszcze nie nazywał, nie mógł władającemu mową niemiecką księciu Samborowi nasunąć owego hipotetycznego skojarzenia?

Re: Historia nazwy miasta

: 19 sie 2011, o 06:59
autor: LukaszB
Przyłączam się do pochwał :hi chciałbym dodać tylko, że kiedyś zastanawiałem się nad etymologią niemieckiej nazwy miasta. Wypisałem co oznaczają części składowe nazwy: dir tobie, ci, sobie schau ciarki, rewiowy, widowisko, popis, popisowy, pokaz, pokazowy. Nic niestety mi to nie wyjaśniło.
Do tej pory uważałem, że nazwa Dirschau pojawiła się w dokumentach po raz pierwszy w 1772 roku :scratch

Skąd się wzięła nazwa naszego miasta.

: 3 gru 2011, o 16:14
autor: tomek15
Pozycja broszurowa z 1931 roku gdzie rozpatruje się pochodzenie nazewnictwa miasta Tczew oraz Dirschau. Ciekawe jest w tym to, ze jako źródła podaje się dokumenty dokładnie datowane (dzień, miesiąc, rok) od ok.1200 roku. Rozpatruje się tez cały szereg odmian nazewnictwa naszego miasta oraz podstawy takiego a nie innego uzasadnienia danej pisowni.
Dziwi mnie to, ze pozycja ta mimo, ze została wydana w 1931 roku nakładem Uniwersytetu Poznańskiego jest napisana w języku Niemieckim.

Re: Skąd się wzięła nazwa naszego miasta.

: 3 gru 2011, o 22:14
autor: zielu
tomek15 pisze:Dziwi mnie to, ze pozycja ta mimo, ze została wydana w 1931 roku nakładem Uniwersytetu Poznańskiego jest napisana w języku Niemieckim.
Jeśli dobrze pamiętam z konkursów wiedzy o Pomorzu (czasy licealne...), Friedrich Lorentz wszystkie prace pisał po niemiecku, tylko niektóre przetłumaczono na polski.

Re: Historia nazwy miasta

: 4 gru 2011, o 19:38
autor: tomek15
O ciekawe... :)
Lorenz tego nie napisał, jest on jedynie wymieniony jako autor broszurowego opracowania. Sama broszurka odnośnie nazewnictwa naszego miasta jest częścią wielotomowego opracowania które o ile mamy szczęście i nie zostało zniszczone w okresie wojennym powinno zachować się w bibliotece narodowej lub na jednej z uczelni. Opracowanie nazewnictwa miasta Tczewa - Dirschau zostało sprawdzone i rozszerzone w oparciu o materiały źródłowe którymi nie dysponował lub nie wziął pod uwagę Rudnicki. Nikt inny jak Rudnicki kwalifikował nazwę miasta według teorii, ze nazewnictwo miasta na literę "t" to Polska nazwa natomiast na literę "d" niemiecka. Geneologia nazewnictwa miasta Tczewa została ujęta w dziesiątym tomie wspomnianej publikacji. Wspomniane prze zemnie opracowanie rozszerza oraz w części podważa TEORIE Rudnickiego który jako pierwszy podjął się opracowania genologii nazewnictwa miasta Tczewa. Ciekawe jest niewątpliwie to, ze pierwsza niemiecka nazwę miasta zapisał urzędnik którym był Polak. Wpływ na nazewnictwo i dialekt wymowy nazwy miasta przypisuje się Kaszubom oraz sporowi dwóch sprzecznych stron o wieś Subkowy o ile się w tej chwili nie mylę. Sprawdzę za chwilkę jak skończy się moja przerwa w pracy :)

Re: Historia nazwy miasta

: 27 gru 2011, o 01:08
autor: LukaszB
Kiedy tylko zobaczyłem na aukcji internetowej książkę Olgierda Czarlińskiego (z tych Czarlińskich) W szponach czarnych orłów od razu postanowiłem ją kupić. Przeczucie mnie nie myliło i mimo, że dotyczy ona okresu rozbiór, Tczew pojawia się w niej kilkanaście razy. Opis wojny 7 letniej zawiera taki fragment:
"Rosjanie używali nazw niemieckich, co nieraz poddawało w wątpliwość ich prawidłowość, a także bywały koniecznie ich przeróbki, na przykład figurowała nazwa Dirszawa , przeróbka z niemieckiego Dirschau, zamiast Tczew."
Pierwszy raz spotkałem się z tą nazwą podczas tegorocznych Dni Ziemi Tczewskiej, kiedy wiekowy mieszkaniec miasta opowiedział mi, że właśnie tak zaraz po wojnie nazywał się Tczew, przynajmniej w mniemaniu radzieckiego komendanta miasta. Wywnioskował on to z oczywistego związku Warschau - -Warszawa no to Dirschau - Dirszawa :lol:

Re: Historia nazwy miasta

: 27 gru 2011, o 10:57
autor: be-good
Jest coś na rzeczy z powszechnym używaniem, nie tylko przez Rosjan nazwy "Dirszawa", przypomnę tu pocztówkę pisaną przez Czecha z innego wątku:
Nadrazi kolor.jpg
Nadrazi kolor.jpg (25.86 KiB) Przejrzano 3521 razy
Nadrazi kolor.jpg
Nadrazi kolor.jpg (25.86 KiB) Przejrzano 3521 razy
"Tam kde jsou te dve... (chodziło Czechowi o strzałki) do Liessavy do cukrovaru .... most ..."

Dopisek po prawej u góry - "Tam kde je ta śipka (strzałka) to jsou ... Dirschavy " ...

Więcej - patrz: viewtopic.php?p=16514#p16514


Z nazwą (Dirszawa) wiąże się pewne moje niedoszłe wiekopomne odkrycie historyczne - niewypał;
wątek rosyjski miał tam wielkie znaczenie, ale o tym napiszę kiedy indziej... :facepalm

Re: Historia nazwy miasta

: 27 gru 2011, o 15:45
autor: be-good
Wracając do pierwotnego postu Mirzy3, zobaczmy co pisze o pierwotnej nazwie naszego miasta Samuel Linde w jego wydanym w Warszawie Słowniku Języka Polskiego sprzed ponad 200 lat (1807):
Sau Linde.JPG
Sau Linde.JPG (69.6 KiB) Przejrzano 3506 razy
Sau Linde.JPG
Sau Linde.JPG (69.6 KiB) Przejrzano 3506 razy
"Miasto nazywało się wprzód Sau i było hrabstwem"... :)

Re: Historia nazwy miasta

: 27 gru 2011, o 17:24
autor: Michał
Tylko miejmy świadomość, że nawet jeszcze dziewiętnastowieczne "słownikowe" definiowanie nazw miejscowości często oparte było o cząstkowe, a czasami bardzo bałamutne informacje. Śledząc polskojęzyczne dokumenty z okresu nowożytnego (XVI-XVIII w.), widać, wyraźnie, że dominuje w nich zapis fonetyczny (stąd różne Tczowy i Czczewy). W tym okresie de facto nazwy oficjalne występowały tylko w łacinie i po niemiecku, stąd nierzadko w dokumentach polskich wywodzono różne formy nazwy miasta od formy niemieckiej, lub łacińskiej. Stąd mamy też tą Dreszawę - ni mniej, ni więcej spolonizowaną formę Dirschau.

Miejmy tu świadomość, że "nazwy urzędowe", to tak naprawdę dopiero w przypadku języka polskiego wiek XX, a i przy tej okazji często przyjęte formy bywały sprzeczne z realną nazwą, jakiej używano w danym miejscu i wywoływały wiele kontrowersji (jak choćby malborskie Kałdowo, czy kwestia prawidłowej odmiany nazwy Gniew - Gniewa, czy Gniewu).

Re: Historia nazwy miasta

: 1 mar 2012, o 19:36
autor: be-good
Delikatnie offtopikowo - dzięki ustawie z 2005 roku o mniejszościach narodowych możemy zobaczyć w Polsce, na Opolszczyźnie, tablice z nazwą takiego "prawie imiennika" naszego miasta:

Obrazek

Obrazek

Źródło: http://www.rynek-kolejowy.pl/26078/Dwuj ... stowic.htm

i http://www.garnek.pl/jacex/19398439/suchy-bor

Wikipedia podaje taką toponimię "Derschau":
"W 1774 r. kolonia otrzymała z ramienia wrocławskiej Izby Wojenno-Posiadłościowej nazwę Derschau, która pochodzi prawdopodobnie od nazwiska ówczesnego ministra poczty pruskiej von Derschau. Druga hipoteza dotycząca nazewnictwa miejscowości mówi o generale von Derschau, który w trakcie pierwszej wojnie śląskiej przyczynił się do zdobycia kłodzkiej twierdzy[4]. Większość źródeł historycznych przyjmuje jednak, iż to pruski minister poczty był patronem nowej wioski".