Czyżykowo

Regulamin forum
1. Treści i załączniki umieszczane w postach mogą być użyte w działalności Dawnego Tczewa przy zachowaniu dbałości o dane wrażliwe.
Awatar użytkownika

LukaszB
Burmistrz
Burmistrz
Reakcje:
Posty: 7995
Rejestracja: 21 sty 2011, o 17:54
Lokalizacja: Tczew
Podziękował;: 683 razy
Otrzymał podziękowań: 562 razy
Płeć:
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#71

Post autor: LukaszB »

Za ten post autor LukaszB otrzymał podziękowanie:
riot (15 sie 2018, o 20:14)
Ocena: 12.5%
"Nasze czyny mogą jednakowoż przetrwać długo, o ile otrzymają potwierdzenie poprzez słowa świadków lub uratują pamięć dzięki spisaniu" Sambor II
Awatar użytkownika

LukaszB
Burmistrz
Burmistrz
Reakcje:
Posty: 7995
Rejestracja: 21 sty 2011, o 17:54
Lokalizacja: Tczew
Podziękował;: 683 razy
Otrzymał podziękowań: 562 razy
Płeć:
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#72

Post autor: LukaszB »

Moja ulubiona pocztówka - przedstawiająca nieco absurdalny widoczek z ul. Czyżykowskiej
Załączniki
762_001 (1).jpg
Za ten post autor LukaszB otrzymał podziękowania (total 2):
krogul83 (17 mar 2019, o 14:05) • riot (17 mar 2019, o 17:52)
Ocena: 25%
"Nasze czyny mogą jednakowoż przetrwać długo, o ile otrzymają potwierdzenie poprzez słowa świadków lub uratują pamięć dzięki spisaniu" Sambor II

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#73

Post autor: Wałasz »

LukaszB pisze: 10 kwie 2011, o 21:29 Na marginesie ze starego folwarku pozostał jedynie ten budynek, fragment muru oraz ceglany słupek od bramy

Nie do końca. Zachował się budynek będący przypuszczalną siedzibą właściciela tego folwarku - potwierdza to karta ewidencyjna zabytku. Chodzi o sąsiedni dom przy ul. Ceglarskiej 15, dawna Nadbrzeżna 5-6. Widać jednak, że został "okrojony" z wartości zabytkowej i wygląda na przeciętny budynek mieszkalny. W czasach II RP (według akt nadzoru miasta) to była własność Związku Inwalidów Wojennych RP. Kawałeczek dalej przy Ceglarskiej 15a jest "Dom Ceglarza".
zielu pisze: 9 kwie 2011, o 21:10 Obrazek

Ten "spichlerz" jest starszy niż 1912 r. To po prostu data zmiany przeznaczenia nieruchomości na budynki mieszkalne. Potwierdza to karta ewidencyjna zabytku. W tym okresie właścicielem majątku (folwark i cegielnia) był Karl Bartsch (1913). Mniej więcej wtedy chyba też doszło do zakończenia działalności cegielni w tym obszarze.
be-good pisze: 3 lis 2011, o 23:51 Kilka zdjęć z Nadbrzeżnej sprzed niecałych 40 lat - żużel, syf i błoto były nieodłącznym elementem tamtejszych okolic do przełomu tysiącleci, dzięki Bogu i Samorządowi Miasta dziś jest inaczej :dzieki :

Sprawa z ulicą Nadbrzeżną (inna forma przedwojenna - Nad Brzeżna) jest ciekawa. Obecna ulica Nadbrzeżna składa się z dawnej ulicy "Na Żuławach", która ciągnęła się mniej więcej od obecnych schodów na Czyżykowskiej do ul. Polnej. Stara Nadbrzeżna z kolei od Polnej do Ceglarskiej. Był również tzw. Uferweg, czyli ten kawałeczek muru koło folwarku cegielni nad Wisłą (obecna Ceglarska 15). Po II wojnie światowej połączono te odcinki w całość. Domy ul. Na Żuławach od 1 do 8 pozostały przy swojej numeracji, natomiast wszystkie następne (8a itd.) otrzymały nową. Paradoksalnie właściciel mieszkający np. przy przedwojennej Nadbrzeżnej 13 zakupił działkę na Żuławach 8c, która po II wojnie stała się... Nadbrzeżną 13, natomiast stara 13 otrzymała numer 31. ;)
Kristoph pisze: 30 kwie 2012, o 17:22 Z wystawy na Bulwarze nad Wisłą:
- z serii dawniej i dziś
Obrazek

Ciekawe, z którego roku pochodzi to zdjęcie na górze? Jeśli to faktycznie jest to miejsce, to chyba przed 1911 r., kiedy zbudowano w okolicy tych pawilonów cegielnię. Na fotce nic nie widać. O tej "nowej" cegielni czyżykowskiej: napiszę w oddzielnym wątku.
LukaszB pisze: 31 gru 2013, o 13:33Dzięki arkuszom geodezyjnym z lat 1961 - 62 możemy zobaczyć zarys majątku Czyżykowskiego z dworkiem.

W urzędzie miasta zachowała się mapa geodezyjna z naniesionymi działkami i nazwiskami właścicieli z poł. XIX w. Teraz jest w zbiorach Sekcji Historii Miasta. W XIX w./XX w. ta struktura się nieco zmieniła. Można wymienić kilku niemieckich właścicieli większych połaci ziemi, aczkolwiek chyba żadna z nich nie przekroczyła 50 ha. Pierwszy z nich to wspomniany Karl Bartsch, posiadający prawdopodobnie południową część Czyżykowa, od Ceglarskiej do granicy z Knybawą / Bałdowem.
Z kolei ten folwark, którego główne zabudowania mieściły się na obecnej Polnej 4 i Orkana 3 (dworek), należał do Ottomara Brandta. Ta część majątku to do pocz. XX w. były tzw. dobra rycerskie, które obejmowały m.in. obszar między Polną a Ceglarską, na zachód aż do Bałdowskiej. Na tych terenach powstała później kolejna cegielnia. Wygląda na to, że posiadłości te utraciły ten status, gdyż syn (?) Ottomara, Edmund figuruje już jako właściciel dóbr ziemskich i cegielni. Na pocz lat 20. Edmund Brandt opuścił Tczew, a cały majątek wraz z cegielnią kupiła rodzina Preuss.
Kolejny właściciel to znany już na tym Forum Alfred Schlesier. Jego majątek obejmował posiadłości (w tym ziemie ogrodnicze) od Polnej do Czyżykowskiej. Posiadał nieruchomości m.in. na Czyżykowskiej 77 (teren gdzie stoi m.in. obecny dom 77 i działki sąsiednie) oraz Na Żuławach 4-5 (na dawnej działce nr 4 obecnie Nadbrzeżna 3A, a 5 bez zabudowania). Na pocz. 1932 r., niepanujący już zupełnie nad swymi dobrami Schlesier, zbył nieruchomości niejakiemu Jerzemu Morgenrothowi. Dużo wcześniej, bo w 1902 r. sprzedał posiadłość w okolicy obecnej Starowiejskiej 23 Friedrichowi Süss (Matejki-Wybickiego). Tak przy okazji, to jeszcze po wojnie na Czyżykowskiej 77 istniało "poschlesierowskie" przedsiębiorstwo ogrodnicze, choć już o mniejszym obszarze niż wcześniej. Wszystkie stare zabudowania zostały do 1998 r. rozebrane.
To, co napisałem powyżej, to oczywiście granice orientacyjne wspomnianych posiadłości. Dokładna lokalizacja wymagałaby przestudiowana dostępnych map geodezyjnych z tamtego okresu. Nota bene Zeisgendorf to chyba była najbardziej "zmasonizowana" domena pod Tczewem (obdywaj Brandtowie i Schlesier byli członkami loży).
LukaszB pisze: 6 lis 2014, o 23:48 Na profilu fb pojawiło się GENIALNE zdjęcie przedstawiające fragment dworku na Czyżykowie w 1957 roku. Pan Roman Langowski napisał również, że dworek spłonął 13.01.1965r.

Zgadza się. Znam osoby, które pamiętają ten pożar.
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 3):
LukaszB (19 lip 2019, o 21:21) • mirza3 (11 sie 2019, o 14:01) • Jadzia (25 mar 2021, o 23:59)
Ocena: 37.5%

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#74

Post autor: Wałasz »

Pisać historię Czyżykowa, zwłaszcza ostatnich 200-250 lat jest dużo trudniej niż takich majątków jak Górki (Georgenthal) czy Piotrowo, które miały przez długi czas jednego głównego właściciela. Poniżej reprodukcja mapy Czyżykowa z pocz. XIX w., znajdującego się w zasobach Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tczewie. Pozwoliłem sobie nanieść punkty odniesienia w postaci kilku współczesnych adresów i ulic - te ostatnie głównie w punktach brzegowych lub gdzie ulica biegnie w osi prostej.
Zeisgendorf_1802-27-34.jpg
Dodam, że oznaczenia te są bardzo mocno orientacyjne. W niektórych punktach sprawę ułatwiają budynki, np. kompleks w okolicy obecnej Czyżykowskiej 77, który jak się okazuje był jednym z ważniejszych, jeśli nie najważniejszym miejscem Wielkiego Czyżykowa. Istniały też zabudowania u zbiegu ob. Ceglarskiej i Nadbrzeżnej, nie było jeszcze nic za to w miejscu ul. Polna-Orkana-Konarskiego. To też pokazuje, że najważniejszym punktem tej części domeny była nie Czyżykowska-Starowiejska (z wyjątkiem odcinka Małe Czyżykowo w okolicy ob. Konarskiego), ale dzisiejsza ulica Polna.

Właściciele wypisani na mapie (wśród nich są też mennonici, np. Dick/Dyk, Klaassen) widnieją też na mapce fortyfikacji napoleońskich z 1817 r.: https://www.dawnytczew.pl/pl/mapy.html Za jakiś czas postaram się napisać coś więcej o późniejszych majątkach z końca XIX w. i czasów II RP. Ciąg dalszy nastąpi... :)
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 3):
zunia (21 paź 2019, o 08:02) • LukaszB (21 paź 2019, o 20:07) • riot (23 paź 2019, o 00:29)
Ocena: 37.5%

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#75

Post autor: Wałasz »

Wałasz pisze: 19 paź 2019, o 17:24To też pokazuje, że najważniejszym punktem tej części domeny była nie Czyżykowska-Starowiejska (z wyjątkiem odcinka Małe Czyżykowo w okolicy ob. Konarskiego), ale dzisiejsza ulica Polna.
Oczywiście miałem na myśli ul. Kołłątaja w przypadku Małego Czyżykowa, a nie ul. Konarskiego. Jednak o samym "Klein Zeisgendorf" nie za wiele na razie mogę napisać z uwagi na brak wiedzy. Zresztą znaczenie "Czyżkówka" (co ciekawe, jest osiedle o takiej nazwie w Bydgoszczy) faktycznie zmalało z uwagi na zniszczenie w okresie wojen napoleońskich. Skoncentruję się za to na dawnym ośrodku Wielkiego Czyżykowa - wspomnianej już ulicy Polnej, która jest starsza niż odcinek Czyżykowskiej od Pułaskiego do Ceglarskiej. Na pocz. XIX w. większość "Feldstrasse" - jak widać na mapie - była zabudowana. Do końca XIX w. ostał się głównie kompleks zabudowań na wylocie Polnej do ob. Czyżykowskiej. Tam istniał zapewne najważniejszy zespół folwarczno-dworski. Jadąc od strony Małego Czyżykowa, mijając mury "Mechanika", ulica Czyżykowska zjeżdża dalej łukiem w lewo mocno w dół, a następnie obydwu wylotów rozwidlenia Polnej zaczyna biec ku górze. Właśnie w okolicy tej niecki znajdował się w pocz. XIX w. staw, który widać na mapie.

Najstarszy (mam na myśli okres od XVIII w., bo co było wcześniej to trudno odtworzyć) zespół folwarczno-dworski obejmuje przede wszystkim tereny obecnych zabudowań Czyżykowskiej 75-77 oraz domy na rozwidleniu Polnej o numerach od 18 do 26. Zarówno na mapie z pocz. XIX w., jak i późniejszych - z lat 80. i 90. XIX w. oraz 1904, 1910 i 1931 - w centrum znajduje się dom mieszkalno-gospodarczy, o którym można było później wyczytać, że w 1933 r. zawalił się (viewtopic.php?f=27&t=246&start=30#p30593). Ten budynek (między obecnymi dwoma wylotami ul. Polnej), o którym pisała prasa, ze stoi tam od czasów niepamiętnych, miał dość prymitywną konstrukcję - zbudowany był z cegły i z pacy, o której nawet była mowa tu: viewtopic.php?f=28&t=285&p=13448#p13448. Tuż obok niego znajdował się dom mieszkalny właściciela folwarku (ob. Czyżykowska 77) - prawdopodobnie zburzony w 2 poł. XIX w., wybudowany potem od podstaw, a następnie rozebrany w 1998 r. Na jego miejscu wzniesiono ok. 20 lat temu nowy dom jednorodzinny, który ładnie widać na Google Maps. Zatem do czasów obecnych z dawnego folwarku nie zachowało się nic. Natomiast ten wyburzony w 1998 r. dom mieszkalny był ostatnią pozostałością przedsiębiorstwa ogrodniczego - jeszcze w pierwszym okresie PRL chodziło się tam do ogrodnika.
Czyżykowska-Polna.jpg
Jeżeli dobrze odczytałem napis na starej mapie (vide: poprzedni post) - właścicielem tego folwarku "Polna-Czyżykowska" był Gutsbesitzer (właściciel ziemski) Schmidt. Być może ojciec lub dziadek braci Schmidt ("czerwonego" i "czarnego"), którzy sprzedali później część swoich gruntów Eduardowi Enssowi z Georgenthal. W 2 poł. XIX w. pojawia się w źródłach nazwisko Schlesier, o którym dowiadujemy się, że był nauczycielem żony Enssa i dzięki korzystnemu związkowi małżeńskiemu (czyżyby z córką rodu Schmidt?) stał się właścicielem dużych posiadłości ziemskich. (Źródło, s. 45-46: https://www.tiegenhof.de/app/download/10617048/TN51.pdf). Wszystko wskazuje na to, że ten bliżej nieznany z imienia Schlesier (zarazem arbiter i taksator powiatowy) był ojcem Alfreda Schlesiera, masona. W przypadku tego ostatniego można ustalić, że posiadał on nie tylko wspomniany folwark w okolicy Czyżykowskiej 77, ale i tereny za Parkiem Miejskim od strony Wisły, ziemie przy odcinku Nadbrzeżnej (od Czyżykowskiej do Polnej), tereny między Bałdowską a Czyżykowską i Nowowiejską a Parkiem Miejskim. Był zatem jednym z największych, jeśli nie największym swego czasu obszarnikiem Czyżykowa. Jednakże w odróżnieniu od Eduarda Enssa nie był on raczej postacią ekspansywną i energiczną - czytając późniejsze donosy do urzędów można odnieść wrażenie, że gospodarował chaotycznie i nieudolnie, wiele spraw zaniedbywał, w tym remonty mieszkań lokatorów. Swój majątek sprzedawał w kolejnych latach - najpierw tereny na południe od parku miejskiego, a później również parcele przy ob. Nadbrzeżnej aż wreszcie zabudowania w okolicy Czyżykowskiej 77 i Na Żuławach 4-5 (viewtopic.php?f=95&t=1174#p65026).

U zbiegu ob. Polnej i Czyżykowskiej przetrwały do dziś 3 zabytkowe budynki - Polna nr 2, nr 3 i 3a. Gwoli ścisłości warto przypomnieć, że jeszcze do pocz. XX w. ulica Polna nazywana była Wiejską (Dorfstrasse), a właściwie cały długi odcinek - od skrzyżowania z Nadbrzeżną (Uferweg) aż do obecnej ul. Bema. Te zabudowania przy Polnej 2-3a nie stanowią jednak pozostałości dawnego folwarku - na pocz. XIX w. nie widać ich na mapie, jednakże są w pobliżu. Zostały wzniesione między końcówką XIX w. a początkiem XX w., a nr 3a, który już pojawił się w innym wątku z ładną xywką (Willa Wampirów): viewtopic.php?t=246&start=30#p30585 - w 1932 r. Obiekty nr 2 i 3 wzniósł Johann Kleszczewski, natomiast budynek nr 3a - jego syn, Robert Kleszczewski. Ten ostatni co ciekawe jest wpisany w Księdze adresowej miasta Tczewa i Pelplina z 1924 r. jako dzierżawca zamieszkały na Polnej 4 (dworek Brandta i Preussa). Albo jest to nieścisłość, albo jakieś powiązanie - Kleszczewski prawdopodobnie posiadał też (lub/i dzierżawił) majątek ziemski na Czyżykowie, ale na tą chwilę nie mam informacji, jakie obszary mógł obejmować. Na pewno R. Kleszczewski miał w okresie PRL problemy z powodu tego, iż wpisał się na niemiecką listę narodową. Zachował się nawet inwentarz archiwalny sprawy sądowej w zasobach IPN: http://inwentarz.ipn.gov.pl/showDetails?id=3199689. Niewykluczone, że w czasach pruskich i II RP Kleszczewski był jedynym Polakiem posiadającym większe obszary na Czyżykowie. Zdecydowana większość majątków znajdowała się w tym okresie w rękach niemieckich.

Tyle jeśli chodzi o najstarszą część centrum "Wielkiego Czyżykowa". Następnym razem postaram się nieco wyjaśnić m.in. zagadkę dworka, spichlerza i cegielni przy ob. Ceglarskiej 11-15. CDN.
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 4):
niespokojna66 (24 paź 2019, o 17:29) • mirza3 (26 paź 2019, o 22:15) • LukaszB (27 paź 2019, o 21:06) • Ciotka Idalia (14 lis 2019, o 14:52)
Ocena: 50%

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#76

Post autor: Wałasz »

Jadzia pisze: 23 lip 2016, o 22:28 Obrazek
Wuja, czy o tym budynku piszesz?
Obrazek
To teraz trochę o tym folwarku na styku Ceglarskiej-Nadbrzeżna. Zacznijmy od tego, że to nie jest ten budynek, o który pytasz. Widoczny na zdjęciu, znajduje się na rogu ul. Reja Ceglarskiej (Ceglarska nr 2), natomiast rysunek projektowy pochodzi z akt nadzoru budowlanego Tczewa (teczka nr 485 pt. "Uferweg Nr 5/6 – Deutsche Siedelungsgenossenschaft [Zeisgendorfer Abbau 1]") i dotyczy kilkakrotnie już wspomnianego obiektu na Ceglarskiej 15 (wcześniej: Nadbrzeżna 5/6). Ten budynek koło ceglanego muru na Nadbrzeżnej to po prostu dawny dworek i siedziba właściciela majątku. Tu warto zwrócić uwagę na pewien szczegół - otóż większość domów na Osiedlu Inwalidzkim "Zamek nad Wisłą" miała charakterystyczną konstrukcję dachu, w której jeden spad był dłuższy i łagodniejszy. W tym kierunku szły też konstrukcje w późniejszych dziesięcioleciach, nawet z pocz. lat 90. są jeszcze domy o takich cechach (np. na Baczyńskiego).
Wałasz pisze: 19 lip 2019, o 20:15 Zachował się budynek będący przypuszczalną siedzibą właściciela tego folwarku - potwierdza to karta ewidencyjna zabytku. Chodzi o sąsiedni dom przy ul. Ceglarskiej 15, dawna Nadbrzeżna 5-6. Widać jednak, że został "okrojony" z wartości zabytkowej i wygląda na przeciętny budynek mieszkalny. W czasach II RP (według akt nadzoru miasta) to była własność Związku Inwalidów Wojennych RP. Kawałeczek dalej przy Ceglarskiej 15a jest "Dom Ceglarza".
Dwór na Ceglarskiej 15 miał obustronnie równą konstrukcję dachową, ale na tym projekcie wygląda, jakby miał zostać przebudowany na wzór "inwalidzki". Nie został. Dobudowano za to piękną drewnianą werandę od strony Wisły, co zresztą jest widoczne na rysunku. Niestety, jak wynika z karty ewidencji zabytku nie tylko drewnianą werandę przebudowano na murowaną, ale i zmieniono piękny układ drzwi i okien, nie wspominając o otynkowaniu ceglanej elewacji. Dzisiejszy obiekt bardziej straszy niż zachwyca. Poniżej skan rysunku budynku od strony Wisły (projekt werandy) oraz zdjęcia aktualne:
Projekt_Ceglarska-15_Wschód.JPG

Dwór_Ceglarska-15_Wschód.JPG
Dwór_Ceglarska-15_Północ.JPG
Dworek i spichlerz zostały wybudowane w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. Przytaczana wcześniej mapa z pocz. XIX w. wskazuje, iż już wówczas były tam zabudowania. Widać chociażby charakterystyczny, ustawiony po skosie centralny obiekt cegielni. Musiała istnieć w tym miejscu od dawien dawna, kres jej bytu położyła prawdopodobnie bardziej konkurencyjna i nowoczesna cegielnia parowa Brandta na rogu ob. Nowowiejskiej i Czyżykowskiej. Czy sąsiadujące budowle z pocz. XIX w. też są częścią wyrobni cegieł, czy może stanowią dodatkowo gospodarstwo - trudno stwierdzić, ale patrząc na pozycję budynków z map późniejszych, jednak bardziej wskazywałoby, że wówczas to był cały teren cegielni.

Tu także, o ile dobrze odczytuję napis na mapie, na pocz. XIX w. folwark należał do Schmidta. Nie mam danych, kto mógł wybudować nowy dwór ze spichlerzem pod koniec XIX w. Wiadomo natomiast, kto go potem przejął. Mniej więcej na przełomie XIX / XX w. właścicielem majątku stał się menonita Aron Peters z malborskich Lichnówek. To jeden z nielicznych przypadków, kiedy menonita jest zarazem... masonem. Peters widnieje w spisach członków loży tczewskiej. Ok. 1911/12 r. sprzedał swój majątek Niemieckiej Spółdzielni Osadniczej i przeniósł się z powrotem w okolice Malborka. Cały teren odkupiony od niego, w tym osiedle inwalidzkie, został przeznaczony pod budownictwo mieszkaniowe. Z kart ewidencyjnych wynika, że wraz z zakończeniem działalności rolniczej i sprzedażą majątku, zamknięto również starą cegielnię. Tutaj nie ma jasności, czy właściciel folwarku zarazem był jej posiadaczem czy może działała ona na zasadzie spółki/spółdzielni. Informacje dotyczące innych obszarników - Eduarda Enssa i Friedricha Suessa mogłyby wskazywać na to drugie, ale o tym wspomnę przy innej okazji. Na mapie niemieckiej z 1918 r. cegielnia na Ceglarskiej jeszcze widnieje. Na dostępnych mapach od pocz. lat 30 nie ma już budynków tej cegielni, poza wspomnianym domem ceglarza, który przetrwał do dziś (nr 15A).
Cegielnia-Ceglarska_XIX-XX.jpg
A tu aktualne ujęcie terenu na mapie Google z zaznaczeniem istniejących zabudowań:
Folwark&Cegielnia_Ceglarska_2019.jpg
Wałasz pisze: 19 lip 2019, o 20:15Można wymienić kilku niemieckich właścicieli większych połaci ziemi, aczkolwiek chyba żadna z nich nie przekroczyła 50 ha. Pierwszy z nich to wspomniany Karl Bartsch, posiadający prawdopodobnie południową część Czyżykowa, od Ceglarskiej do granicy z Knybawą / Bałdowem.
W tej kwestii należy się pewne wyjaśnienie: Karl Bartsch nie był właścicielem całego majątku po Aronie Petersie. Jak wynika z dokumentów Niemieckiej Spółdzielni Osadniczej - stał się ok. 1913 r. jedynie posiadaczem wspomnianego dworku na Ceglarskiej 15 wraz z otaczającym ogrodem. Mieszkania urządzone w dawnym spichlerzu zajęli natomiast inni właściciele - Knop, Falk, Strenzke i Kuchenbecker. Nie wiadomo też do końca, jaki był charakter prawny "posiadania" przez wspomniane osoby (spółdzielcze prawo do lokalu?). W każdym razie to był definitywny koniec folwarku na Ceglarskiej.

C.D.N.
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 3):
LukaszB (27 paź 2019, o 21:04) • mirza3 (17 lis 2019, o 14:23) • Jadzia (26 mar 2021, o 00:03)
Ocena: 37.5%

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#77

Post autor: Wałasz »

Słuchając opowieści o Czyżykowie i okolicach, przewija się w nich często nazwisko "Wiczke" lub "Wyczke". Co ciekawe, przypinano je do wielu różnych miejsc na ówczesnych obrzeżach Tczewa. "Wyczkowem" określanym od wspomnianego nazwiska miały być tereny dzisiejszych Szklanych Domów, które ostatecznie okazały się "Goertzowem". "Wyczki" mieli też posiadać majątki gdzieś w okolicy Bałdowa, a według innych - nad Wisłą w okolicy Nadbrzeżnej/Na Żuławach. Bardzo wszechpotężni według tych doniesień musieli być "Wyczkowie". Chciałem najpierw pisać od Brandtach, Preussach, Suessach i Enssach etc., ale chyba pierwszeństwo dam tym "Wyczkom" właśnie, bo jak się okazuje, ich "centralny", choć bardzo skromny ośrodek działalności istniał w miejscu, które było już zabudowane na omawianej wcześniej mapie z pocz. XIX w. Były to najprawdopodobniej proste chaty lub inne konstrukcje o typowo rybackim przeznaczeniu, zastąpione wiele lat później przez murowane budynki.
Nadbrzeżna-17_pocz.XIXw..jpg
Nadbrzeżna-17_pocz.XIXw..jpg (5.22 KiB) Przejrzano 5001 razy
Nadbrzeżna-17_pocz.XIXw..jpg
Nadbrzeżna-17_pocz.XIXw..jpg (5.22 KiB) Przejrzano 5001 razy
Zacznijmy od tego, o jakich w ogóle "Wyczke" mowa? Otóż odpowiedź znajdziemy na str. 44 Księgi adresowej miasta Tczewa i Pelplina z 1924 r., która wymienia dwie osoby o podobnym nazwisku: Elżbieta Witschke (właścicielka składu kolonialnego) oraz Gustav Witschke (egzekutor, czyli zapewne komornik). Obydwoje zameldowani pod adresem Na Żuławach 10a, co w przełożeniu na współczesną numerację Nadbrzeżnej (patrząc od strony ulicy) daje lewą stronę domu nr 17 (prawa strona to dawny nr 10, natomiast przybudówka w postaci Nadbrzeżnej 18 musiała powstać później). Trudno stwierdzić, czy to było ich miejsce zamieszkania, czy jedynie oficjalny punkt działalności zawodowej. Z dokumentów akt nadzoru dla parceli sąsiednich wynika, że Witschke posiadał nie tylko dom nr 10/10A (ob. 17), ale również sąsiedni, bliźniaczy dom mieszkalny Na Żuławach 8 i 9 (później Nadbrzeżna 16), składający się z dwóch ściśle połączonych ze sobą budynków. Ich umiejscowienie widać na archiwalnych mapach z 1893 r. oraz 1931 (SIP Tczew):
Nadbrzeżna_1893&1931.jpg
Również do "Wyczków" należeć miała m.in. dawna Nadbrzeżna 13 (ob. 31) - moja śp. babcia mawiała: "wynajmowaliśmy ten dom u Wyczków". Z rysunku klubu wioślarskiego (ob. przystań z niebieskim hangarem na Nadbrzeżnej 15) wynika, że pola i łąki Państwa Witschke leżały między posiadłościami Schlesiera i Brandta. Zajmowały głównie obszar między granicą między ob. Nadbrzeżną 16 i 15 do okolicy rogu ul. Reja i Nadbrzeżnej oraz wzdłuż obecnej Konarskiego. Czyli teren łąk, gdzie nie tak dawno temu niekiedy odbywały się sobótki, a teraz jest m.in. siłownia zewnętrzna i miejsca zabaw dla dzieci. Witschke sprowadzili się tu prawdopodobnie u progu II RP, gdyż krótko przed I wojną światową, jak wynika z akt nadzoru budowlanego, właścicielem domu nr 17 (10/10A) był Gottfried Schultz, natomiast 16 (8) - Peter Kiedrowski. Niestety, także w tym przypadku wszystko wskazuje na to, że dom stracił swoje ozdobne walory zabytkowe po przebudowie układu drzwi i okien. To jest zachowany szkic graficzny ze wspomnianych akt nadzoru (teczka nr 483) dla Nadbrzeżnej 17 (10/10A):
Na Żuławach 10&10A.JPG
"Wyczki" przybyli prawdopodobnie z Nowego Dworu Gdańskiego, jak mogłoby wynikać z tego postu na niemieckim forum. Wciąż zresztą żyją urodzeni w Tczewie potomkowie (Johanna?) Gustava i Elżbiety Witschke:
- teolog, filozof i autor książek, Erich Witschke (1940 r.): https://www.buecherlurch.de/shop/item/9 ... denes-buch
- ksiądz ewangelicki, Reinhard Witschke (sierpień 1939 r.), który kilka lat temu deklarował naukę polskiego i holenderskiego: https://www.ksta.de/jetzt-lernt-er-poln ... h-14461734

Na Google Maps Street View widać dokładne ujęcie głównego domu, niegdyś należącego do Witschkego od frontu oraz od strony łąki, gdzie widoczny jest również obecnie zabudowany teren za drzewami. A tu z kolei ujęcie na tej samej mapie z góry w układzie 3D:
Nadbrzeżna_2019.jpg
Pamiętam, że jeszcze w latach 80. i 90. XX w., gdy wszystko tam było jeszcze zarośnięte i niezabudowane, wielu bało się przechodzić obok po zmierzchu, nazywając ten odcinek Polnej-Nadbrzeżnej "osiedlem pijaków". W tym zresztą miejscu po II wojnie pasły się krowy gospodarzy, którzy zajęli ten dom po "wygnanych" Witschkach, w którym podobno zachowały się cenne i ozdobne przedmioty. Z kolei w sąsiednim budynku (ob. Nadbrzeżna 16), który również wcześniej był "wyczkowy" mieszkał po wojnie aż do śmierci znany lokalny trener wioślarzy i działacz "Unii Tczew", Albert Lemke wraz z liczną rodziną (a w trakcie wojny m.in. mój pradziadek), wokół którego gromadziła się liczna grupa uczniów, mających podobno nazywać go "wuja". Ten obiekt, podobnie jak sąsiedni, posiada swoją kartę zabytku w ewidencji dóbr kultury. Niestety, między 2008 a 2012 r. został rozebrany. Szczegółów tej decyzji ani dat nie znam. Nie ma również jego ujęcia na Google Maps Street View. Obydwa domki (17 oraz 16) nazywano domami rybackimi. Karty ewidencji wskazują, iż wybudowano je pod koniec XIX w.:

- Nadbrzeżna 16: http://www.gospodarka.tczew.pl/index.ph ... c87cde95c4
- Nadbrzeżna 17: http://www.gospodarka.tczew.pl/index.ph ... ff3e2be781

Zatem poniższe zdjęcie z ewidencji dóbr kultury jest chyba ostatnim, które się zachowało dla "lemkowej" Nadbrzeżnej 16. W tym miejscu jest teraz puste pole, częściowo zajęte przez budowlane kontenery. Niemniej, jeśli ktoś chciałby wybudować dom w tym miejscu, powinien zgodnie z zasadami dla ewidencji zabytków zachować przynajmniej zewnętrzny kształt konstrukcji zbliżony do oryginału.
Nadbrzeżna-16_2008.jpg
Nadbrzeżna 16 i 17 to w każdym razie trzeci i ostatni główny punkt dawnego Wielkiego Czyżykowa (Gr. Zeisgendorf), który miejscem zabudowy sięga co najmniej początków XIX w., jeśli nie wcześniej. W kolejnych postach postaram się omówić zespoły folwarczne, które powstały później, bo począwszy od 2 poł. XIX w.
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 3):
Cez (29 paź 2019, o 22:22) • LukaszB (29 paź 2019, o 23:18) • mirza3 (17 lis 2019, o 14:31)
Ocena: 37.5%

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#78

Post autor: Wałasz »

Dawne Czyżykowy, że tej starszej nazwy użyję, rozciągały się nie tylko w okolicy Kleine Zeisgendorf oraz Grosse Zeisgendorf, ale również pod wieżę ciśnień i park (czyli obecne tereny przedmieść) oraz pod Górki i Bałdowo, osiedle Bema ze Szklanymi Domami, a także Jabłoniowe Wzgórze i Wybudowanie. Patrząc na mapę powiatu tczewskiego z 1881 r., struktura zabudowań nie zmieniła się wiele w stosunku do zamieszczonej wyżej mapy wsi z pocz. XIX w.

Obrazek

Dopiero karta terytoriów Rzeszy Niemieckiej z 1893 r. (viewtopic.php?t=1611#p35566) sugeruje, że w latach 80. powstały pierwsze zabudowania czyżykowskie w pobliżu granicy z Tczewem, przy dawnej Szosie Starogardzkiej. Na poniższej mapie z 1893 r. (i równoległej współczesnej z Google Maps) zaznaczyłem zespoły majątkowe, których pozostałości nie zachowały się do czasów współczesnych:
file_026.jpg
file_026.jpg (24.27 KiB) Przejrzano 4810 razy
file_026.jpg
file_026.jpg (24.27 KiB) Przejrzano 4810 razy
Pomarańczowe okręgi obejmują gospodarstwo rolne z młynem i wiatrakiem na końcu ob. Sportowej oraz dom mieszkalny na 30 stycznia 10/10a. Zabudowania "młyńsko-wiatraczne" ujęte są na mapie geodezyjnej z czerwca 1881 r., a nie ma ich na mapie powiatu z tego samego roku, więc powstały przypuszczalnie na przełomie 1880/81 r. Właścicielem (prawdopodobnie pierwszym) tych nieruchomości był młynarz Friedrich Süß - jeden z największych obszarników Czyżykowa. Fryderyk "Słodki" miał jednak pecha, kiedy to pewnego razu w maju 1907 r. w jego wiatrak uderzył piorun kulisty. Be-good cytował w innym wątku (viewtopic.php?f=106&t=373&p=36065&hilit=#p36065) Gazetę Toruńską z dnia 24 maja 1907 r., w której napisano:

Obrazek.

Be-good zamieścił też stare zdjęcie wiatraka z lat 40., a raczej jego pozostałości (por. Wiatraki):

Obrazek

Niewykluczone, że uszkodzenie wiatraka przez żywioł miało wpływ na decyzję Süßa o sprzedaży gospodarstwa w 1911 r. Już rok wcześniej, bo w 1910 r., młynarz wybudował sobie na działce ob. 30 stycznia 10/10A nową kamienicę i w niej spędził ostatnie lata pobytu w Tczewie. Ok. 1919 r., gdy "Słodki" zmarł lub opuścił miasto, dom ten nabył Franz Bienert, zam. przy dawnej 30 stycznia 21a (ob. nr 12), współwłaściciel fabryki wafli, a następnie maszyn rolniczych przy ul. Sobieskiego 10, który następnie odsprzedał Stanisławowi Hojanowi, jak to zresztą wynika z akt nadzoru budowlanego. Natomiast zabudowania folwarku "młyńsko-wiatracznego" wraz z domem mieszkalnym zakupił Carl Eisenack, które z kolei odsprzedał je u progu II RP młynarzowi Leopoldowi Wierzbie, a ten w 2 poł. lat 20. innemu młynarzowi - Teodorowi Bąkowskiemu, zam. przy Wąskiej 19. Warto dodać, że zarówno Bienert, jak i Eisenack, byli członkami tczewskiej loży masońskiej, natomiast Friedrich Süß nie był wolnomularzem.

Gospodarstwo to było systematycznie rozbudowywane, począwszy od lat 80. XIX w. aż do końca lat 30. XX w., co widać na poniższych fragmentach map:
file_023.jpg
file_023.jpg (10.59 KiB) Przejrzano 4810 razy
file_023.jpg
file_023.jpg (10.59 KiB) Przejrzano 4810 razy
Tu z kolei skan z akt nadzoru budowlanego nr 884 dotyczący przebudowy piekarni (parter) i spichlerza (piętro), stanowiących dobudówkę domu mieszkalnego.
P8260010.JPG
Interesujące, że na planie zaznaczono młyn okrągły, ale wiatrak pominięto. Ostatnia mapa topograficzna, na której pojawia się zespół "wiatraczno-młyński" jest z 1953 r. Wkrótce potem jego obiekty okolicy Sportowej i stadionu zostały zburzone, natomiast zabytkowa kamienica z nr 30 stycznia 16c przy boisku sportowym to niegdyś Dom Miejski, który wybudowało miasto Tczew ok. 1910 r. Największy obszar dawnego folwarku jest zajmowany obecnie przez parking Eaton. Na Google Maps Street View widać ujęcie wzniesienia, na którym stał wiatrak, a gdzie obecnie znajdują się domy ul. Sportowej nr 6 i 7.

Do czasów obecnych dotrwała za to kamienica Süßa-Bienerta-Hojana (ob. 30 stycznia nr 10/10A). Tytułem ciekawostki warto dodać, że po II wojnie budynek ten, podobnie jak sąsiadująca z nim od lat 20. XX w. rogowa kamienica (ob. nr 11) masona Ernsta Schultza, stanowiły siedzibę tczewskiej UBecji.

C.D.N.
Ostatnio zmieniony 10 lis 2019, o 10:56 przez Wałasz, łącznie zmieniany 1 raz.
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 3):
LukaszB (5 lis 2019, o 21:33) • riot (6 lis 2019, o 03:00) • mirza3 (17 lis 2019, o 16:00)
Ocena: 37.5%

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#79

Post autor: Wałasz »

Zabudowania zaznaczone wyżej czerwonym okręgiem, znajdujące się między ob. ul. Bema a Kusocińskiego są dużo bardziej zagadkowe. Nie ma ich ani na mapie powiatu z 1881 r., ani nie zostały ujęte w arkuszach geodezyjnych z tego samego roku. Widoczne są dopiero w 1893 r., co mogłoby sugerować, że powstały w latach 80. lub na pocz. 90. XIX w. Co ciekawe, obiekty te tak szybko jak się pojawiły, równie prędko zniknęły z map. Wątek ten był już poruszany w temacie: viewtopic.php?t=990&start=10

Na mapie z 1905 r. nie są już widoczne. Na tym tle powstaje zagwozdka, do kogo ten obszar ob. Osiedla Bema mógł należeć i dlaczego tak szybko zabudowania te uległy rozbiórce?
Odpowiedź znajdziemy w starych mapach geodezyjnych z 1881 r. z zaznaczonymi na nich danymi właścicieli. Właścicielem obszarów między ob. Bema a Kusocińskiego i znajdujących się na nim "tajemniczych" zabudowań był również młynarz Friderich Süß. "Słodki" odkupił niebawem od Alfreda Schlesiera leżący równolegle obszar między Bałdowską a Czyżykowską (Od Starowiejskiej do Ogródków Działkowych na wysokości Fenikowskiego). Świadczy o tym m.in. prasa toruńska:
Herr Gutsbesitzer Alfred Schlesier in Zeisgendorf hat eine seiner dortigen drei Besizungen für 104700 Mark an die Herren Ed. Enß in Dirschau und Süß in Zeisgendorf zu gleichen Theilen verkauft. Źródło: "Thorner Presse" nr 34 z 9.02.1902 r. (s. 2), http://kpbc.umk.pl/Content/163849/KM_01427_1902_034.pdf
Na tej ziemi właśnie wybudował (między 1902 a 1905 r.) dodatkowe gospodarstwo, które po włączeniu Czyżykowa do Tczewa otrzymało adres Czyżykowska 59 (ob. Starowiejska 23 i sąsiednie nieruchomości). W tym samym czasie zabudowania między Bema a Kusocińskiego zostały rozebrane. Ów gospodarstwo na Starowiejskiej było w rzeczywistości trzecią cegielnią, obok znajdujących się na "Czyżykowskiej-Konarskiego" czy "Ceglarskiej-Nadbrzeżnej". Potwierdzają to poniższe dokumenty z akt nadzoru budowlanego Zeisgendorferstrasse 59:
P9100736.JPG
P9100737.JPG
Problem jest też w tym, że mapy Tczewa z lat 1905 r.-1918 r. określenie "Zgl." umieszczają między zabudowaniami Czyżykowskiej 59 (Süß) i Czyżykowskiej 60-Polna 4 (Brandt) - nie wiadomo, więc czy dotyczą obydwu, czy jednej z nich, zwłaszcza że przy tej na Ceglarskiej 15 również widnieje "Zgl". Wszystko wskazuje jednak na to, że na Czyżykowie musiały być trzy cegielnie, których po prostu dokładnie nie oznakowano na mapie.

Historia Friedricha Süßa wiąże się z działalności menonity Eduarda Enssa - właściciela majątku Górki / Georgenthal. Zanim Enss nabył ten majątek od rodziny Focking, posiadał parcele Tczewa i Czyżykowa obok torów, na południe od oddziału cukrowni i fabryki Muscate. Przy samej szosie stargardzkiej miał budynki o nr. od 9-17 (których dokładnej lokalizacji i numeracji współczesnej nie zawsze łatwo ustalić) z wyłączeniem zabudowań kolejowych 12a,12b i 12c naprzeciw gospodarstwa Goertzów. Szkice sytuacyjne w aktach nadzoru budowlanego, które obejmują obiekty Enssa od 9 do 17 przedstawiają układy zabudowań zbliżone do omawianych. Na poniższej mapce z 1939 r. bardzo dokładnie widać liczne nieruchomości Enssa, znajdujące się w Tczewie, na styku między granicami wsi Górki i Czyżykowo (z pominięciem tych w centrum miasta).
Enss_Górki-Czyżykowo.jpg
Poza tym Enss wszedł w posiadanie części parcel czyżykowskich wdowy Stobbe. Były to głównie tereny na południe od parku miejskiego do ul. Starowiejskiej wraz z zabudowaniami gospodarczymi przy (Staro)Wiejskiej 37 (ob. nr 1, 1A i 2).

Rok 1911 był rokiem sporych zmian własnościowych na Czyżykowie, bo tak jak Aron Peters sprzedał swoje tereny Niemieckiej Spółdzielni Osadniczej, tak Fr. Süß - posiadłości między Bema i Kusocińskiego oraz między Starowiejską a częścią ogródek działkowych do poziomu ob. ul. Fenikowskiego - Enssowi. Zostało to odnotowane w prasie branżowej:
Gutsbesitzer Eduard Enß (Dirschau, Westpr.) hat das an der Zeisgendorfer und Baldauer Chaussee gelegene Land nebst der darauf befindlichen Ziegelei von dem Mühlenbesitzer Süß für rund 70 000 M gekauft. Źródło: Tonindustrie-Zeitung und Keramische Rundschau, 1911, s. 327, https://books.google.pl/books?id=XlRJAQAAMAAJ
Zakupione tereny objęły zatem wspomnianą wyżej cegielnię przy Starowiejskiej 23. To zgadzałoby się też z informacją w książce Kajzerów o tczewskich Górkach, w której czytamy, że Enss był udziałowcem cegielni na Czyżykowie, skąd czerpał materiały do prowadzonych prac inwestycyjno-budowlanych.

Potężny oddział majątku Górki na Czyżykowie, z wyłączeniem terenów między Bema a Fenikowskiego, w czasach II RP został jednak stopniowo odsprzedawany pod budownictwo mieszkaniowe i jednorodzinne przez sukcesorów Enssa - Łubieńskiego i Waligórę (w tym tereny przyszłego osiedla "Za Parkiem").

Obiekty cegielni na dawnej Czyżykowskiej 59 i budynki mieszkalno-gospodarcze pod nr 37 zostały w latach 20. rozebrane. Na miejscu 37-tki stanęły domy jednorodzinne, które przetrwały do dziś (nr 1 i 2). Widać je na Google Maps Street View. Z kolei z "ceglanego" gospodarstwa na dawnej Czyżykowskiej 59 ostał się jedynie budynek obecnej Starowiejskiej 23 na rogu skrzyżowania z ul. Matejki, choć też nie ma pewności, czy jest on pozostałością po zlikwidowanych obiektach, czy też został wzniesiony po ich wyburzeniu. Architekturą bardziej jednak przypomina bowiem domy mieszkalne budowane w latach 30. - ujęcie z Google Maps.

Na poniższych mapach widać, jak zmieniał się układ zabudowań małej cegielni przy Starowiejskiej 23 (i w jakim miejscu znajduje się "Zgl"). Co ciekawe na mapach SIP z 1931 i 1939 r. w tym miejscu nie istnieje żaden budynek.
Czyżykowska_37&59_Starowiejska_1-2&23.jpg
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 2):
mirza3 (17 lis 2019, o 16:08) • Jadzia (26 mar 2021, o 00:05)
Ocena: 25%

Wałasz
Najemca
Najemca
Reakcje:
Posty: 271
Rejestracja: 15 lis 2012, o 08:51
Podziękował;: 249 razy
Otrzymał podziękowań: 322 razy
Kontakt:

Re: Czyżykowo

#80

Post autor: Wałasz »

Dzięki Łukaszowi, który udostępnił mi skany dawnych map geodezyjnych (raz jeszcze wielkie dzięki!), udało się wyjaśnić zagadkę "znikającego" folwarku między Bema a Kusocińskiego. Wyjaśnienie w poprzednim poście nr 79, który poprawiłem, uwzględniając w nim nowe źródła. :)

Teraz czas omówić dwa największe majątki czyżykowskie 1 poł. XX w. W pracy "Die Werke Friedrichs des Großen" z pocz. XX w. wymieni są trzej gospodarze z Czyżykowa, którzy posiadali największe majątki ziemskie tam: omawiany już Alfred Schlesier (1856-1934) - właściciel głównych zabudowań dawnego folwarku Grosse Zeisgendorf oraz:
- Edmund Brandt, właściciel dóbr ziemskich i cegielni;
- Arthur Goertz.
Brandt "urzędował" w pobliżu środka ul. Polnej (Orkana-Konarskiego adresowane jako Polna 4 oraz ob. Polna 14 i 15), natomiast Goertz na granicy z Górkami, na styku dzisiejszej 30 stycznia i Jabłoniowej. Obydwa zespoły folwarczno-dworskie musiały powstać na pocz. lat 80. XIX w., ponieważ nie są wyraźnie widoczne na mapie powiatu tczewskiego z 1881 r., ale tak jak w przypadku młyna Süßa - są ujęte na mapie geodezyjnej z lat 1881-83.

Zacznijmy może od Edmunda - był on synem Ottomara Brandta i podobnie jak jego ojciec członkiem tczewskiej loży. Ottomar - jak wynika m.in. z matrykuły gruntu nr 1101 (tom 6, karta 115) dla parceli 76 oraz map geodezyjnych - nabył od nijakiego Juliusa Forniera nieruchomości oznaczone jako Zeisgendorf nr 1. Były to jedyne na Czyżykowie dobra rycerskie, pozostałe po dawnym folwarku Wielkie Czyżykowo. Posiadłości Brandta to większość gruntów między Polną a Ceglarską (łącznie z omawianym już na Forum "dworkiem Polna"), w tym część niecki czyżykowskiej, z wyłączeniem obszaru na Nadbrzeżnej, stanowiącego m.in. własność Petersa. Oprócz tego tereny ob. stadionu Ceglarska i ogródki działkowe na południe od niego, a także obszar ziemi koło Wybudowania na granicy z Bałdowem.

Ważnym punktem działalności całego gospodarstwa była cegielnia parowa na rogu ob. Nowowiejskiej-Konarskiego-Tetmajera, która jest już widoczna na mapie okolic Gdańska z 1905 r., ale nie ma jej jeszcze w 1893 r.. Syn Edmund przejął cały biznes po ojcu w 1908 r. (Ottomar widnieje odtąd jako rencista) i dokonał kolejnych inwestycji jak wynika z akt nadzoru budowlanego. W 1919 r. wyjechał do Niemiec, pozostając zamiejscowym członkiem loży, natomiast całe gospodarstwo wraz z cegielnią kupiły trzy osoby fizyczne, a wśród nich Walter Preuss - wnuk Alexandra Preussa (od młynów czatkowskich i cukrowni) i zarazem brat Ericha Preussa - niechcianego przez polskie władze tymczasowego właściciela Górek. Po jego śmierci w 1927 r. całość udziałów w majątku przejęła wdowa po Walterze - Toni Preuss (córka dyrektora cukrowni E. Wessela) i odtąd ona gospodarowała całą rolą i cegielnią aż do czasu nacjonalizacji przedsiębiorstwa w PRL. Cegielnia prędko jednak zakończyła działalność po wojnie, a zespół folwarczno-dworski przetrwał do pocz. lat 60., po czym jego resztki po pożarze zostały rozebrane, a na miejscu stanęły obecne wieżowce, o czym była mowa we wcześniejszych postach. W prasie niewiele informacji o tym gospodarstwie - jedna z nich wspomina o kradzieży koniczyny i siana z pola i aresztowaniu złodziei (Dziennik Bydgoski, (R. 22), 1928, Nr 156), a inna o 25-letnim jubileuszu pracownika cegielni. (Dziennik Bydgoski, (R. 22), 1928, Nr 227).

Preuss w 1940 r. posiadała 98 ha ziemi - prawdopodobnie najwięcej na całym Czyżykowie. Z poniższych map wynika, że po zakończeniu działalności cegielni na Ceglarskiej 15 zbudowano nowe tory prowadzących do jej cegielni parowej:
Brandt-Preuss_tory.jpg
Toni Preuss posiada swoją teczkę w Archiwum Państwowym w Gdańsku (sygn. 10/262/0/3/472), a w niej m.in. dokument podpisany przez Herberta Goertza, syna Arthura, zaświadczający na korzyść p. Preuss. Chodzi oczywiście o właściciela zespołu folwarczno-dworskiego przy ul. Starogardzkiej 18-19 (ob. 30 stycznia 29-30), o którym szerzej była mowa w wątku "Osiedlu Bema" (por. viewtopic.php?f=126&t=990&p=65149&hilit=#p65149). Według księgi gospodarstw rolnych z 1929 r. dysponował 76 ha, a w 1923 - 109 ha. Jedna ze starszych mieszkanek Tczewa wspominała, że Herbert Goertz miał syna-wojskowego i dwie córki, które w czasach PRL przyjechały po latach zobaczyć swój dawny majątek.

Gospodarstwo H. Goertza obejmowało: dzisiejsze tereny ob. Górek Przemysłowych - między torami a ul. Starogardzką / 30 stycznia (tereny Celbis, GS i innych zabudowań po tej stronie), nieistniejący obecnie budynek "kolejowy" na ob. 30 stycznia 54, Szklane Domy i część terenów szkoły nr 10 i odzieżowej, Osiedle Jabłoniowe, część sadów do granic z ulicą Wybudowanie oraz sporą część ogródek działkowych (od +/- ob. przystanku przy Zespole Szkół Odzieżowych do granic z parcelą Schlesiera i cmentarzem żydowskim w okolicy dzisiejszego Huber-Suhner), co można zobaczyć na poniższej mapie parcelacyjnej z 2 poł. lat 40:
Goertz_1945.jpg
Źródło: "Akta nieruchomości ziemskich we wsi Górki", Archiwum Państwowe Gdańsk, sygn. 1647 nr 370

Tereny te zakupił pod koniec XIX w. ojciec Herberta, Arthur - od Jana Grohna (m.in. działka z zabudowaniami na ob. 30 stycznia-Jabłoniowej), wdowy Stobbe (Górki Przemysłowe) i Rudolfa Liebrichta (szosa Bałdowska). Niestety z dawnego gospodarstwa rolnego Goertzów nie zachował się dworek. Nie ma też dostępnych zdjęć przedstawiających jego wygląd. W aktach nadzoru budowlanego UM Tczew znajdują się dwie teczki dla obiektów Arthura Goertza. Jedną z nich jest wspomniany kompleks Starogardzka 18-19 (teczka nr 872), a drugą Czyżykowo nr 22 (teczka nr 91). Zważywszy, że ta druga obejmuje okres 1900-1902, a więc czasy, kiedy Czyżykowo nie wchodziło jeszcze w skład Tczewa, jest pewne prawdopodobieństwo, że dotyczy tego samego obiektu, tylko że przed przypisaniem nowego adresu Stargarderstrasse 18-19. Jeśli to dobry trop, dworek Goertzów koło dzisiejszej Jabłoniowej wyglądał oryginalnie tak:
PA171208.JPG
PA171209.JPG
Ciekawostką jest to, że obecnie stojący budynek mieszkalny (architektura rodem z PRL) przy 30 stycznia 30 k. Jabłoniowej ma ryzalit niemal dokładnie w tym miejscu i w podobnych proporcjach, co dworek na powyższych szkicach. Czyżby ten dom budowano na wzór poprzedniego lub może jest to gruntowna przebudowa konstrukcji i elewacji po wojnie? Rzecz wymagałaby sprawdzenia.

Aby zamknąć temat głównych osad przedwojennego Czyżykowa, to należy dodać coś jeszcze o Wybudowaniu (Zeisgendorfer Abbau 1), o którym zresztą już była mowa w wątku viewtopic.php?f=22&t=344&p=65152&hilit=#p65152. Na pocz. lat 80. były tam dwie posiadłości - na granicy z Bałdowem, która należała do Ottomara Brandta, oraz do ulicy Wybudowanie, razem z istniejącymi tam zabudowaniami - te należały do Thomasa Kalischa. Kolejnym właścicielem zespołu folwarczno-dworskiego "Wybudowanie" był wspominany już Karl Peckruhn. Nie jestem w stanie rozszyfrować, kto jest zapisany w księdze na miejscu tego ostatniego. Jak ktoś ma siłę, niech próbuje:
Wybudowanie.jpg
Do tego pod Zeisgendorfer Abbau nr 2 widnieje cmentarz żydowski na górce przy granicy z Bałdowem. Warto dodać, że tereny obecnego Huber-Suhner należały niegdyś do Schlesiera, natomiast obszar wzniesienia z nagrobkami był własnością żydowskiej gminy wyznaniowej.

Tak mniej więcej wygląda rozmieszczenie głównych gospodarstw dawnego Czyżykowa od końca XIX w. i do lat 40. XX w. Pozostaje jeszcze podsumowanie, ale to innym razem.
Za ten post autor Wałasz otrzymał podziękowania (total 4):
zunia (14 lis 2019, o 14:47) • mirza3 (17 lis 2019, o 16:19) • zielu (21 lis 2019, o 11:48) • Jadzia (26 mar 2021, o 00:06)
Ocena: 50%
ODPOWIEDZ